BioNTech ile yeniden Almanya`nın Mainz kentindeki Johannes Gutenberg Üniversitesi Tıp Fakültesi ve TRON Translasyonel Onkoloji Enstitüsü’nden bilim insanlarının yaklaşık 6 yıldır üzerinde çalıştığı MS aşısı, farelerde hastalığın gelişmesini önledi ya da geriletti. Aşı çalışmasıyla ilgili bilimsel makale, dünyanın en saygın tıp mecmualarından Science’a kabul edilerek 8 Ocak’ta yayınlanınca, Türeci ve Şahin çifti bir defa daha dünyanın gündemine oturdu. Araştırma grubundaki 17 bilim insanı içinde yer alan ve ikisi de yıllardır Şahin ve Türeci çiftiyle çalışan TRON Translasyonel Onkoloji Enstitüsü İmmünoterapi Kısmı Lider Yardımcısı Dr. Mustafa Diken ve tıpkı enstitüde araştırmacı olarak vazife yapan eşi Dr. Elif Diken, hem MS, hem de kimi kanser cinslerinin tedavisine yönelik mRNA çalışmalarıyla ilgili ayrıntıları, birinci kere Demirören Haber Ajansı’na anlattı. Diken çifti, başta kanserler olmak üzere pek çok hastalık için geleceğin tedavilerinin mRNA aşılarında olabileceğini söyledi.

‘İLGİ KOVİD’E DÖNÜNCE MS MAKALESİ GECİKTİ’

Dr. Elif Diken, Science’da da yayınlanan ve bilim dünyasında heyecanla karşılanan MS araştırmalarıyla ilgili, “MS’in tedavisini fareler üzerinde gösterdik. Ama bu aslında daha çok bir başlangıç. İnsan çalışmalarına biraz daha yolumuz var. Alışılmış ki umut vadediyor bu sonuçlar. Fakat insan çalışmalarının tamamlanması ve bir eserin ortaya çıkması için vakte gereksinim var” dedi. Dr. Mustafa Diken ise “Bu proje bizim son 5-6 yıldır üzerinde çalıştığımız bir proje. Aslında Kovid aşısından daha evvel başladığımız, TRON’daki multidisipliner çalışma kümesinin, tıpkı vakitte Johannes Gutenberg Üniversitesi Tıp Fakültesi ve BioNTech ile ortaklaşa yürüttüğü bir projeydi. Biz RNA aşılarını çok farklı hastalıklar üzerinde denemek için çalışıyoruz. Bu aslında Kovid’den evvel de yürütülen çalışmalardı. Aslında Kovid’den ötürü makaleyi yayınlamamız biraz da gecikti. Zira daha evvel tamamladığımız bir çalışmaydı fakat yayınlanması vakit aldı, çünkü bütün ilgi Kovid’e dönmüştü. Lakin sonunda saygın bir bilimsel mecmuada yayınlayabildiğimiz için mutluyuz” biçiminde konuştu.

GENÇ YAŞA SIĞDIRILAN BAŞARILI YÜKSELİŞ

Marmara Üniversitesi’nde Biyoloji Öğretmenliği okuduktan sonra yüksek lisansını Biyomühendislik Fakültesi’nde yapan ve 2013 yılında doktora yapmak üzere Almanya’ya giden Dr. Elif Diken (33), evvel Johannes Gutenberg Üniversitesi Mainz Tıp Fakültesi’nde İnsan Genetiği Kısmı’nda doktorasını tamamladı. Akabinde 2017’de tekrar birebir üniversiteye bağlı TRON Translasyonel Onkoloji Enstitüsü’nde doktora sonrası araştırmacı olarak çalışmaya başladı ve o tarihten bu yana da Prof. Dr. Uğur Şahin ile birlikte çalışmalarını yürütüyor. Onlarla çalışmayı büyük bir baht olarak gördüğünü söyleyen Dr. Elif Diken, “Bilimsel hususlarda çok cesurca davranıp yeni alanlara el attıkları için, bizim açımızdan büyük bir mesleksel şans” dedi.

‘İKİSİ DE NİTEKİM ALÇAK İSTEKLİ İNSANLAR’

Birebir vakitte BioNTech Aşı ve İmmünoloji Kısmı Lideri olarak da misyon yapan Dr. Mustafa Diken (38) ise ODTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik kısmında okurken son sınıfta Şahin ve Türeci çiftiyle tanıştığını belirterek “Uğur ve Hasret hocaların daha evvel üzerinde çalıştığı ve buldukları bir metot üzerine staj yaptım son sınıftayken. Onları makalelerinden bu vesileyle tanıyıp kendilerine başvurdum. 2005’de doktora yapmak için kabul aldım ve hala birlikte çalışıyoruz. Doktoramdan sonra da kurduğumuz şirketlerin hem kuruluşunda hem idaresinde misyon almaya başladım. BioNTech’de Aşı ve İmmunoloji kısmının başındayım lakin tıpkı vakitte MS çalışmasının yürütücülerinden biri olan TRON Araştırma Enstitüsü’nde İmmünoterapi Kısmı Lider Yardımcılığı vazifesini yapıyorum. Uğur ve Hasret Hoca ile uzun müddettir çalışıyorum. Hem bilimsel olarak, hem insan olarak çok iyi ve alçak istekli beşerler. Burada büyük bir kümesi yönetiyorlar. Üniversite, enstitü ve BioNTech’de 1500 kişilik bir kümenin başındalar” diye konuştu.

BAĞIŞIKLIK HÜCRELERİ RNA İLE EĞİTİLİYOR

Bağışıklık sisteminin, hudut hücrelerinin etrafında bulunan “miyelin” kılıfını düşman olarak görüp buna saldırmasıyla oluşan MS hastalığının otoimmün bir hastalık olduğunu vurgulayan Dr. Elif Diken, kişinin kendi bağışıklık sisteminin, kendi doku hücrelerine ziyan verdiğine dikkat çekerek, çalıştıkları mRNA aşısının bu düzenekten hareketle dizayn edildiğini söyledi ve şu bilgileri verdi: “Bu hastalığı yenmek için çıkış noktamız, bu bağışıklık hücrelerine, kendi hücrelerimize saldırmaması gerektiğini öğretmek. Bu aşıyla, bedenimizde tanıyacağı moleküllere uygun gen bölgelerini RNA ile kodlayarak aslında bağışıklık hücreleri içerisindeki düzenleyici yapıdaki hücrelerin sayısını artırmak ve artık dokulara ziyan vermesini engellemek amaçlandı. Tedavideki muvaffakiyet sonrasında da yaptığımız tahlillerde, hakikaten saldırgan bağışıklık hücrelerinde azalma ve düzenleyici, durdurucu bağışıklık hücrelerinin sayısında artış olduğunu gözlemledik. Yani planladığımız çalışmanın gayesine uygun bir halde moleküler seviyede bir karşılık oluşturduğunu gördük”

‘KÜTÜPHANENİN TAMAMINI DEĞİL TEK KİTABI TANITIYORUZ’

MS hastalarında bağışıklık baskılayıcı tedaviler kullanıldığını, bunun da bedeni öteki tehditlere karşı savunmasız bırakabildiğini ve tam olarak tahlil olamadığını vurgulayan Dr. Mustafa Diken de “Buradaki hedef, RNA ile (hücreye) yalnızca istediğimiz bildirisi vererek, yani bütün bir kütüphaneyi durdurmayı değil; yalnızca belirlediğimiz bir kitabı oradan seçip, onu hücreye tanıtarak, yalnızca ona karşı bir yanıt oluşturmayı sağlamak. Böylelikle bu prosedür çok daha özel, yalnızca MS’e karşı olan bir bağışıklık karşılığını baskılayarak, öteki hastalıklara karşı olan bağışıklık cevabında bir tesir yapmıyor. Çalışmamızda diğer rastgele bir aşılamaya ya da bir virüs atağına karşı farelerde bir değişiklik olmadı. Lakin MS oluşmasında ya da oluşan MS’in seviyesinde besbelli ölçüde gerilemeyi sağladı. Bu da tedavi ederken, bedende diğer bir şeye ziyan verilmesini ya da bedenin öteki bir tehdide karşı savunmasız bırakılmasını önlüyor. Bu açıdan RNA çok özel bir molekül” diye konuştu.

‘mRNA GENETİĞİ DEĞİŞTİRMİYOR, HÜCREYİ EĞİTİYOR’

mRNA’nın çok modüler (uyarlanabilir) bir çalışma platformu sağlayabildiğini ve bu özelliği ile kanser ve öteki hastalıkların tedavisinde de kullanılabildiğini belirten Dr. Mustafa Diken, kelamlarını şöyle sürdürdü: “mRNA molekülünün Kovid aşılarındaki başarısı aslında RNA’nın ne kadar emniyetli, faal ve birebir vakitte süratli bir formda üretilebildiğini gösterdi. Bu manada öteki hastalıklar için de mRNA’nın artık süratli bir halde ilerleme kaydedeceğine inanıyorum. RNA molekülünün hoş bir avantajı, belirli bir yarı ömrü var. Hücreye girdikten sonra proteini kodlayıp daha sonra kendisi hücredeki sistemler tarafından parçalanarak yok ediliyor. Yani hücrenin genetiğini değiştirmekten çok, hücreyi bir manada istediğimiz ölçüde ve istediğimiz müddet boyunca modüle etmiş (uyarlamış) oluyoruz. Kanser aşılarında bunu, kansere has molekülleri hücreye tanıtmak için kullanırken; Kovid aşısında, virüsün aşikâr moleküllerini hücreye tanıtmak için kullanıyoruz. (Bağışıklık sistemine bunlarla ‘savaşmayı’ öğretiyoruz) Son çalışmamızda ise MS’e mahsus molekülleri hücreye tanıtarak, bu sefer kanser ve Kovid’den farklı olarak, bunların aslında ‘bağışıklık sisteminin dostu’ olduğunu ve ‘saldırmaması, savaşmaması’ gerektiğini hücreye öğretiyoruz. Yani kanser ve Kovid aşılarının tam karşıtı bir mekanizmayı harekete geçirmiş oluyoruz. Aslında temel mantık tıpkı, yalnızca madalyonun iki yüzü gibi”

KOVİD AŞILARINDAKİ MUVAFFAKİYET, ARAŞTIRMALARA DAHA ÇOK FON GETİRECEK

mRNA teknolojilerinin gerisinde uzun yıllara dayanan bir bilgi birikimi olduğunu belirten Dr. Elif Diken, “Aslında bu pandemi ile birlikte herkes tarafından öğrenildi lakin mRNA çalışmaları uzun yıllardır yapılıyordu. mRNA aşılarının en hoş yanı da izafi olarak süratle değiştirilebilir olması ve maksada uygun tekrar düzenlenebilmesi. Mustafa’nın dediği üzere, biz daha çok kanser alanında kullanıyorduk lakin bu çalışma (MS) ile birlikte gösterdik ki aslında bağışıklık sistemini aykırısı istikamette de aktive edebiliriz ya da baskılayabiliriz. Çalışmanın en büyük özgünlüğü de bu türlü bir sistemin aslında aksisi tarafta de uygulanabilir olduğunu göstermesi” diye konuştu. Kovid aşılarında elde edilen muvaffakiyetin, mRNA çalışmalarına ilgiyi artıracağını düşündüğünü söyleyen Dr. Mustafa Diken, “Eskiden bu araştırmalara fon bulmakta zahmet çekilirken artık artık devletlerin ve üniversitelerin RNA ile ilgili çalışma yapmak isteyen araştırma kümelerine daha çok fon ayıracağını düşünüyoruz. Bu da yalnızca bizim değil, öteki araştırmacıların da iştirakiyle bu işlerin daha süratli bir formda, öbür hastalıklar için de kullanılabilmesini sağlayacak” dedi.

‘KİŞİYE HAS KANSER ‘AŞILARI’ OLACAK’

Dr. Mustafa Diken, Kovid için bu kadar süratle aşı geliştirilebilirken kanser için neden hala uzun yıllardır mRNA çalışmalarının yapılıyor olduğu hakkında ise şu bilgileri verdi: “Kanser karmaşık bir hastalık. Tek çeşit bir hastalık değil ve çok değişik kanser çeşitleri var, tıpkı vakitte her kanser tipi de her hastada farklı özelliklere, farklı ilerleyişe sahip. O yüzden de kansere mahsus molekülleri bulmak daha uzun sürüyor. Ayrıyeten kanser kendi hücrelerimizden çıktığı için bağışıklık sistemine bunu tanıtmak her vakit kolay olmayabiliyor. Kovid bir patojen, dışarıdan gelen bir virüs. Bağışıklık sistemimiz aslında buna karşı savaşmak için programlanmış bir sistem. Lakin kanser kendi içimizden bir oluşum olduğu için bağışıklık sisteminin olağanda birinci yaptığı doğal ki kanser hücresine rastgele bir reaksiyon vermemek. Yani birinci başta denetim etmeye çalışsa da, daha sonra kendi hücremiz olduğu için tümör hücrelerinin tesiriyle bağışıklık baskılanıyor. (Kansere karşı savaşmayı bırakıyor) Bizim mRNA ile hedefimiz, bağışıklık sistemini kansere has moleküllere karşı aktive etmek. Elif de bu bahiste çalışıyor, kansere mahsus molekülleri bulmak, bunları karakterize etmek çok vakit alan bir süreç. Hem bizim hem öbür kümelerin yaptığı çalışmalarda da artık şahsa mahsus kanser aşılarına yanlışsız gidiyoruz. Her kişinin kendi tümörüne mahsus molekülleri bularak bunları kodlayan mRNA aşıları geliştiriyoruz. Böylelikle şahsa özel aşılar yaparak daha faal olabileceğimizi düşünüyoruz. Bu nedenlerle kansere karşı mRNA aşıları Kovid aşısı kadar süratli olamayacak, daha uzun süreçler gerekiyor” Kanser aşılarının kişisel bağışıklık karşılığı nedeniyle herkeste birebir etkiyi veremeyeceğini söyleyen Dr. Elif Diken ise “Tek bir kanser aşısı, her hastada tıpkı etkiyi göstermeyebilir. Bir hasta bundan çok iyi bir formda yararlanabilirken diğer bir hastada natürel ki kanser hücresinin genetik yapısı farklı olduğu için daha az tesir sağlayabilir. Bu da bizi Mustafa’nın da belirttiği üzere, şahsa has, hastaya mahsus kanser aşıları geliştirmeye ve üretmeye itiyor. Bu nedenle öncelikli hedefimiz doğal ki genel, birçok şahsa uygulanabilecek bir aşı üretmenin yanı sıra, tıpkı vakitte da bireye has bir tahlil bulmak” dedi.

YALNIZCA KOVİD VE KANSER DEĞİL, OTOİMMÜN HASTALIKLAR İÇİN DE UMUT

Dünyada birçok farklı kanser tipine karşı RNA aşılarının klinik çalışmaların da yapıldığını, yani birtakım hasta kümelerinde denendiğini anlatan Dr. Mustafa Diken, şu bilgileri vererek kelamlarını noktaladı: “Çeşitli evrelerde denenen RNA aşıları var. Bilhassa melanoma, yani cilt kanseri, akciğer kanseri, prostat kanseri üzere tiplerde şu an denemeler devam ediyor. Vakitle RNA aşılarına olan ilginin ve fonun artması ile bir arada, öbür kanser tiplerine karşı da aşılar geliştirilecek ve denenecektir. RNA modüler (uyarlanabilir) bir platform olduğu için, o kansere has molekülleri bulduğumuz vakit, RNA’ya bunları kodlatarak bağışıklık sistemini kansere karşı savaşmak için eğitebileceğimize inanıyoruz. Bağışıklık sistemi hastalıklarında ise bağışıklık sisteminin saldırdığı molekül amaçları farklı olsa da bu hücum sistemleri benzeri. Bağışıklık sistemi muhakkak bir dokuya ilişkin hücreyi, oradaki bir molekülü tanıyarak bir karşılık oluşturuyor. Biz bu otoimmün hastalığa sebep olan gaye molekülleri bilebilirsek, bunları tekrar birebir kanserde olduğu üzere, RNA ile kodlayarak, bu çeşit hastalıklar için de tedaviler geliştirebiliriz. Mesela diyabet üzere ya da öteki otoimmün hastalıklar üzere. Doğal ki bunların hem klinik öncesi denemelerde, daha sonra da klinik açıdan ispatlanması lazım. Örneğin şu an klinik öncesi MS çalışmamızda gösterdiğimiz muvaffakiyetten yürek alarak klinik çalışmalarla MS hastalarında da bu aşıyı denemek istiyoruz. Ancak bunun için önümüzde hala bir yol var. Farelerde yaptığımız çalışmalar umut verici olsa da bunların rüştünün birebir Kovid aşısında olduğu üzere klinikte de ispatlanması lazım”