Mondros Mütarekesi, 30 Ekim 1919’ta imzalandı. Artık Osmanlı Devleti’nin parçalanması ile vatanın işgal edilmesinin yolu açılmıştı. Mustafa Kemal, işgal altında bulunan İstanbul’daki kuvvetli günlerinde, 13 Mayıs 1918 ile 16 Mayıs 1919 tarihleri ortasında büyük sabır ve zımnilik içinde ulusal çabanın hazırlığını yaptı. 9. Ordu Müfettişliği’ne atanan Mustafa Kemal Paşa, artık İstanbul’dan bir an evvel ayrılmak istiyordu.

Kansu not etti

Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktı. Sivil idareyi de kapsayan geniş yetkilerle donatılmış bir ordu müfettişi idi. Hızla ulusal çabayı örgütlemeye girişti. Amasya Genelgesi, 22 Haziran 1919 tarihinde yayımlandı. İngilizler, Mustafa Kemal’in geri çağrılması için hükümete baskı yaptı. Harbiye Nazırı, 8 Haziran’da Mustafa Kemal’i İstanbul’a geri çağırdı. İstanbul ile yapılan telgraf görüşmelerinde ip koptu ve o sırada Erzurum’da bulunan Mustafa Kemal, askerlik misyonundan istifa kararı aldı. Mustafa Kemal, tıpkı günün gece yarısı yani 8 Temmuz’u 9 Temmuz’a bağlayan gecenin ilerleyen saatlerinde kurmay heyetinde yer alan Mazhar Müfit Kansu’ya izleyeceği yol haritasının ana çizgilerini yazdırdı. Mustafa Kemal, not defterine yazdığı sırada Kansu’yu evvel “Ama bu defterin, bu yaprağını kimseye göstermeyeceksin. Sonuna kadar bilinmeyen kalacak. Bir ben, bir sen, bir de Süreyya bileceksiniz, koşulum bu…” dedi. Şöyle devam etti:

“8 Temmuz 1919 sabaha karşı. Pekâlâ, yaz. Bir: Zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır.”

Mustafa Kemal, 9 Temmuz’da askerlik misyonundan istifa etti. Osmanlı üniformasını taşığı son gece gayesinin cumhuriyet olduğunu yakın etrafına ilan etmişti. Artık bir sivil liderdi ve gayesi evvel vatanı kurtarmak sonra rejimi cumhuriyet olan yeni bir devlet kurmaktı.

İngilizler öngördü

Erzurum’un akabinde Sivas Kongresi toplandı. Mustafa Kemal, 27 Aralık 1919’da Ankara’ya geldi. Sivas kongresinde oluşan Temsil Heyeti, ulusal çabayı örgütlüyordu ve gayretin merkezi Ankara haline gelmişti. İstanbul işgal edilip Meclis-i Mebusan dağıtılınca 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi Ankara’da açıldı. Emekli Büyükelçi ve yakın tarihin değerli araştırmacalarından Bilal Şimşir’in yıllar sonra gün ışığına çıkardığı o devir, İngiliz işgal idaresi tarafından merkeze gönderilen istihbarat raporunda, şu tabirler yer alıyor: “Ankara’dan alınan bir rapor, orada kurulan hükümetin gerçekte şeklen bir cumhuriyet olduğu lakin halkın padişah hakkındaki hisleri nedeniyle bunun açıkça itiraf edilmediğini bildiriyor.”

Yani İngiliz istihbaratı, ulusal gayret ile birlikte yeni bir cumhuriyetin doğmakta olduğunu daha başından tespit etmişti.

Diplomatik zafer

Yunan Büyük Taarruzu, 23 Ağustos’ta 1921’de başlatıldı. Sakarya Savaşı ile Yunan Büyük Taarruzu geri püskürtüldü. 26 Ağustos 1922 sabahı başlayan Büyük Taarruz, 30 Ağustos’ta zaferle sonuçlandı. Büyük savaş kazanılmış lakin şimdi kurtuluş tam manasıyla sağlanamamıştı. Diplomatik temasların akabinde 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan Kenti’nde göl kenarındaki Şato Oteli’nde başladı. Antlaşma, TBMM’de 23 Ağustos 1923 tarihinde onaylandı. Askeri zaferin akabinde diplomatik zafer de elde edilmişti. İtilaf Devletleri’ne İstanbul’dan askeri güçlerini çekmeleri için ültimatom verildi. İtilaf güçlerinin son askerleri, 2 Ekim 1923’te İstanbul’dan ayrıldı. Türk askeri, 6 Ekim 1923’te İstanbul’a merasimle girdi. 13 Ekim’de Ankara başşehir, 29 Ekim 1923’te ise Cumhuriyet ilan edildi. Birebir günün akşamı saat 20.45’te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Üye sayısı 287 olan Meclis’teki salt çoğunluğu 144 milletvekili oluşturuyordu. Oylamaya katılan 158 milletvekilinin tümünün oyunu alan Mustafa Kemal, Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci cumhurbaşkanı seçildi. Cumhuriyetin ilanı, 101 pare top atışı ile duyuruldu.

‘YARIN CUMHURİYETİ İLAN EDECEĞİZ’

28 Ekim 1923 akşamı Atatürk’ün sofrasında bulunan Ruşen Eşref, o geceyi ve cumhuriyetin ilanını şöyle anlatır:

“Söz, İcra Vekilleri Heyeti buhranına geçti. Görülüyordu ki kurulan hükümet makinası bir sedde dayanmış kalmış daha ilerisine aşamıyor. Pürüzün giderilmesi için herkes bir deva düşünüyordu. O dermanın ismini, yemekten sonra açıktan açığa birinci Gazi Hazretleri koydu: ‘Yarın, cumhuriyeti ilan edeceğiz!’ dedi.

Meclis oturumuna geçildi. Gündüzden beri bütün parti toplantısı müddetince karşıki millet bahçesinde, Meclis’in kendi bahçesinde toplanmış bekleşenlerin birden fazla, dinleyicilerin localarını hıncahınç doldurdu. Çorum Mebusu İsmet Beyefendi, başkanlık kürsüsüne geçerek celseyi açtı, Yasal Temeli Encümeni’nin (Anayasa Komisyonu) unsurları gelince okundu, müzakeresine geçildi. Her hususta kelam alan hatiplerin demeçleri, gönüllerdeki coşkunluğu bir kat daha artırıyordu. Ulusal Şair Mehmet Emin (Yurdakul) Bey’in ateşli kelamları bütün Meclis’i bu başlangıcı kutlamak için ayağa kalkmaya çağıran gür haykırış oldu. Bütün Meclis, daima birden hürmet ile kıyam ederek yeni tecellayı ayakta karşıladı… Saat sekiz buçukta (20.30) Cumhuriyet kararı verildi. Cumhurbaşkanı seçiminin isim bildirme olması kararlaşınca, başkanlık kürsüsünün sağ katiplik yerinde alfabe sırası ile seçim yeri belirterek isimleri okudum. Ve oy kutusunda 158 sefer Mustafa Kemal ismi saydık. Gazi Mustafa Kemal, oy birliği ile birinci Türk Cumhurbaşkanı olmuştu. Dakikalarca süren ve dinleyicilerin dahi iştirak ettiği bir alkış, bir: ‘Yaşa! Var ol!’ diye yükselen bir kutlayış tufanı ortasında kürsüye yavaş yavaş büyük bir sükunla geldi.”

İNÖNÜ İPEKÇİ’YE ANLATTI

Milliyet Genel Yayın Direktörü Abdi İpekçi, 1967 yılında İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile söyleşi yapmıştı. İnönü, cumhuriyetin ilanını yıllar sonra Abdi İpekçi’ye şöyle anlatacaktı:

“O akşam Atatürk bizi Çankaya’ya çağırmıştı. Yemeği birlikte yedik. Konuklar giderken Atatürk bana kalmamı söyledi. Masa başına geçtik. Evvela Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun metnini görüştük. Her husus üzerinde eskisi ile yenisi ortasında mukayeseler yapıyorduk. Atatürk neticeyi dikte ediyordu. Ben yazıyordum. Bu suretle tamamlandıktan sonra bütün metni bir defa baştan aşağı okudum. Atatürk dikkatle dinledi. Bittikten sonra biraz düşündü ve ‘Hazırlık tamam’ dedi. O gece Köşk’te konuktum. Odama çekildim. Sonraki sabah metni bir sefer daha gözden geçirdik ve beraberce Meclis’e gittik. Oldu, bitti.”

‘En tenha köşeye kadar heyecanla kabul edildi’

Gazi Mustafa Kemal, cumhuriyetin ilanından yaklaşık 4 ay sonra 1 Mart 1924’te Meclis’in ikinci periyot ikinci yasama yılının açılışı konuşmasında, şöyle diyecekti:

“Geçen sene esnasında Büyük Millet Meclisi, Türk Milletinin gerçek temayülâtına tabi olarak; biçimi Devleti Cumhuriyet halinde asla takrir eyledi. Cumhuriyet yönetimi memlekette en tenha köşeye kadar hararet ve heyecanla kabul edildi. Millet; Cumhuriyetin, Türk Vatanını, asırların müterakim seyyiatı yönetiminden kurtaracak ve memleketin müstahak olduğu prestij ve hürmeti koruma ve âlâ edecek, yegâne biçimi yönetim olduğuna kanaatini en bariz bir surette izhar eyledi.”