Bugün, Kişisel Emeklilik Sistemi’nin (BES), 17’inci yılı. Yani, bundan 17 yıl evvel, ülke tasarruflarına katkı sağlamak, bireyleri tasarrufa teşvik etmek için sistem başladı ve 17 yıl evvel tam da bugün birinci BES mukavelesi yapıldı.

Hürriyet’ten Noyan Doğan’ın yazısı:

Çok iyi hatırlıyorum, o periyot, başta sendikalar olmak üzere birçok kesim sisteme hem kuşkuyla bakıyor hem de önemli eleştiriyordu. Eleştirilin de birkaç nedeni vardı. Birincisi, geçmiş yıllarda hayat sigortalarında yaşanan makûs deneyimler ve vaat edilen kelamların yerine getirilmemesi. İkinci neden, 2000’li yıllardan evvel konut edindirme yardımı üzere fonlardan ötürü yeniden vatandaşların yaşadığı berbat tecrübeler. Kimi kısımlar de yeniden o periyotta, tasarrufa gereksinim olduğunu kabul etse de BES’e ilgi olmayacağını savunuyordu. Anlayacağız, BES, başladığında çabucak hemen tüm bölümler sisteme kuşkuyla bakıyordu. Bu nedenle de toplum nezdinde çok da prestij görmedi.

BES’TE KIRILMA NOKTASI

Prestij görsün diye de 2003’te uygulama vergi teşviki ile başlatıldı ve sisteme giren bireylere aylık yatırdıkları katkı hisselerini vergiden düşebilme imkanı tanındı. Fakat bu imkandan da yalnızca çalışan kesim yararlandığı için teşvik de pek ilgi görmedi. Uygulama başladıktan bir yıl sonra, 2004’ün sonunda, 300 bin kişi sisteme giriş yaptı. Sistemin birinci yılında, 2003 sonunda fon büyüklüğü 43 milyon lira, 2004 sonunda ise 300 milyon lira oldu.

2013 yılına kadar da sistem yavaş da olsa gelişimini sürdürdü ve 2012 sonunda 3 milyon kişi BES’lenirken; fon büyüklüğü de 20 milyar liranın biraz üzerine çıktı. Bu 10 yıllık süreçte yıllık 300 bin kişi sisteme girerken, sistemdekilerin büyük bir kısmı da aradığını bulamayıp, ayrıldı. On yıl bu bu türlü sürdü.

Ta ki, 2013 yılına kadar. 2013’de sistemde esaslı değişikliğe gidilerek, yüzde 25 devlet katkısı uygulamasına geçildi. Böylelikle çalışan çalışmayan, emekli, konut hanımı BES’e giren herkese devlet yüzde 25 katkı yapmaya başladı. İşte, bu durum BES’te kırılma noktasıydı. Bundan sonra sisteme girenlerin sayısı bir anda yüzde 40’lar düzeyinde arttı; sonrasında da her yıl sisteme yıllık bir milyondan fazla kişi giriş yaptı.

BES’le ilgili kinci kırılma ise 2017’in başında oldu. Yeni bir ıslahata gidilerek, 45 yaş altı tüm çalışanların, patronları tarafından BES’e alınmasını sağlayan otomatik iştirak uygulaması başladı. Böylelikle BES çatısı altında iki farklı sistem oluştu; biri 2003’ten beri süren ‘gönüllü BES’, oburu 2017’den başlayan ‘otomatik BES’.

ÇALIŞANLARIN YÜZDE 22’Sİ SİSTEMDE

17 yıl sonra geldiğimiz noktada ise artık BES, çalışanı çalışmayanı ile neredeyse tek tasarruf aracı. Emeklilik Nezaret Merkezi (EGM), datalarına nazaran bugün, 12 milyon 564 binden fazla kişi BES aracılığı ile tasarruf ediyor. Emeklilik fonlarının büyüklüğü ise 164 milyar liraya dayandı. Bireylerin 6.8 milyon istekli BES’te, 5.6 milyonu ise otomatik BES’te. Fon büyüklüğünün 152.6 milyar lirası istekli BES’ten, 11 milyar lirası da otomatik BES’ten geliyor. Daha açık bir anlatımla nüfusun yüzde 15’i, tüm çalışanların da yüzde 22’si ferdî emeklilik sisteminde ve tasarruf ediyor.

Pekala, bu, 164 milyar liralık fon büyüklüğü neyi tabir ediyor? Büyüklüğün anlaşılması için yalnızca iki kriter paylaşacağım. İşsizlik Sigortası Fonu’nun, 2019 sonu itibariyle toplam varlığı 131 milyar liranın biraz üzerinde. Yani, BES’teki fon büyüklüğü, İşsizlik Fonu’ndan daha büyük. İkincisi ise, bugün mevduattan sonra en çok ünitenin bulunduğu yer BES ve daha da kıymetlisi emeklilik fonlarının büyüklüğü bugün GSYH’nin yüzde 3’ü düzeyinde.

Hani derler ya, nereden nereye. 2003 yılında 15 bin bireyden, bugün 12.5 milyon şahsa; 43 milyon lira fondan, bugün 160 milyar liralık fon büyüklüğüne.

Bahis BES olunca, en çok merak edilen de getiriler. Sistemin uygulanmaya başladığı birinci yıllardan itibaren BES’e yönelik tenkitlerin başında getirilerin azlığı geliyordu. Hatta ortadan geçen vakit için sistemden ayrılanların büyük çoğunluğu ayrılma nedeni olarak getirileri ortaya koydu. Bazıları eleştiriyi biraz daha ileri götürüp, ‘yatırdığımızı bile alamadık’ diyerek, sistemden ayrıldı. Türkiye Sigorta Birliği, Emeklilik Nezaret Merkezi datalarına nazaran BES’in getirilerini paylaştı. Ben de sizlerle paylaşayım. 2003 yılından bu yana emeklilik yatırım fonlarının ortalama gerçek getirisi, yani enflasyondan arındırılmış getirisi, yüzde 65.3 olmuş.

Sistemin başında itibaren de TL cinsinden borçlanma araçları fonu yüzde 57.16, yabancı para cinsinden borçlanma araçları fonu yüzde 83.33, likit fonlar yüzde 45.63, değişken fonlar yüzde 63.67, karma fonlar yüzde 174.13, pay senedi fonları yüzde 145.23 getiri sağlamış. Birebir devirde, yani 17 yılda, döviz sepeti yatırımcısına yüzde 9.38 kaybettirirken, BİST-100 ise yüzde 82.59 kazandırmış.

BES sistemi içinde faizsiz fonların hissesi da artıyor. 2019 yılında otomatik iştirak sisteminde sunulan emeklilik yatırım fonlarının ortalama getirisi yüzde 22.8, kişisel emeklilik sisteminde sunulan iştirak fonlarının ortalama getirisi yüzde 30 düzeyine ulaştı. İştirak ve altın fonlarının tüm fonlar içindeki tartısı ise bu yılın eylül sonu prestijiyle yüzde 31’e ulaşırken, bu fonların toplam kıymeti yaklaşık 49 milyar TL’yi buldu.